Reflecties van een reiziger: Bolivia

Bolivia is een relatief onbekend land. Toch wordt het steeds vaker bezocht door toeristen. Dit komt door de schitterende diverse natuur. Ze heb je de uitgestrekte hoogvlaktes en de zoutvlaktes op meer dan 4 km hoogte, onaangetaste jungle en interessante steden. Daarnaast is Bolivia een land waar de inheemse Zuid-Amerikaanse cultuur nog sterk te zien is. Bolivia is wel een erg onrustig land, iedere maand vinden er wel een paar stakingen plaatst en is reizen met het openbaar vervoer moeilijk of onmogelijk. Bolivia is ook het land waar een maaltijd geen maaltijd is als er geen aardappel in zit… We zijn in totaal 3 maanden in Bolivia geweest, waarvan we twee maanden vrijwilligerswerk hebben gedaan. Daardoor zijn we veelvuldig in aanraking gekomen met de mensen en hun interessante cultuur.

De mensen

De mensen in Bolivia zijn erg vriendelijk, oprecht en eerlijk. Mensen zijn geïnteresseerd in wie wij zijn, in elkaar en overal wordt je geholpen. Ze zijn erg trots op hun land en willen dat je alles te zien krijgt. Helaas is de algemene cultuur er nog wel één van verspilling. Vuilnis ligt werkelijk overal en het is heel normaal om je plastic verpakking uit het raam van de bus of je auto te gooien. Het aantal organisaties die hier iets aan willen doen is groeiende, maar veel is nog door buitenlanders geïnitieerd. Desalniettemin is het besef dat er iets moet veranderen duidelijk aan het groeien.
Bolivia heeft het grootste percentage inheemse bevolking van de landen in Zuid-Amerika, met afstammelingen van de Aymara, Guarani en Inka (Quechua). Dit is vooral te zien aan de traditionele klederdracht van veel vrouwen. Zij dragen overwegend pastel kleurige hoepelrokken en een bolhoed op hun hoofd. Deze typische en excentrieke bolhoeden komen uit de tijd dat de Britten spoorwegen aanlegden in Zuid-Amerika (zo’n 300 jaar geleden). Alle Britse gentlemen die deze aanleg overzagen droegen die typische hoeden. In Bolivia werd dit gezien als een mode verschijnsel, en als een symbool van status en welvaart. Inmiddels zijn het vooral de armste inheemse vrouwen die de hoeden dragen. Deze typische vrouwen worden in La Paz ‘cholitas’ genoemd en zijn overal te zien. De outfit van de meeste mannen is minder spannend en heeft veel westerse invloed. Een Amerikaanse baseball pet is bijvoorbeeld zeer populair.
Een groot deel van de inheemse bevolking kauwt coca bladeren. Coca thee is ook een erg populair tussendoortje op de vaak koude hoogvlaktes. De bladeren zijn niet verslavend, maar wel de basis voor cocaïne, en helpen tegen hoogteziekte en maagproblemen. Daarnaast geven de bladeren je extra energie en onderdrukken ze de honger. Dit is echter vooral wanneer men ze gebruikt in combinatie met een katalysator. De katalysatoren zijn verschillend in de verschillende regio’s maar het is een soort soda. De bladeren ‘kauw’ je door ze, zonder de steel, in je wang te stoppen. Na 20 minuten kun je de katalysator er bij doen en begint het echte effect. De bladeren kun je ruim een uur (of langer voor de professionals) in je wang houden. Vandaar dat je door Bolivia veel mensen tegen komt met een bal coca in hun wang en de penetrante lucht van coca om zich heen. Deze bladeren zijn al duizenden jaren een heel belangrijk onderdeel van de Boliviaanse cultuur, ook omdat ze bij vrijwel iedere religieuze activiteit een rol hebben. Pas de afgelopen 50 jaar is er veel opspraak over de verbouwing van coca omdat dit de basis is voor het produceren van cocaïne. De vraag naar cocaïne is echter vooral internationaal, maar deze legt momenteel veel druk op het voortbestaan van de nationale cultuur.

De hogere en midden klassen in Bolivia hebben het niet slecht, en proberen hun situatie te houden zoals het is. Maar 70% van de mensen in Bolivia woont op de lege hoogvlaktes (altiplanos-> ~ 2500m en hoger). Het leven op deze vlaktes staat tot een groot contrast met het leven in de stad. Veel families op de hoogvlaktes hebben nog steeds geen beschikking tot stromend water en electriciteit. Het leven is er erg sober en de omstandigheden zijn zwaar. Dit zie je ook aan de getekende gezichten van de mensen. Er wordt iedere dag in de brandende zon hard gewerkt en zwaar tilwerk verricht. Maar mensen zijn wel gelukkig met elkaar en tevreden met wat ze hebben. Veel mensen zijn nooit in de grote steden geweest, waar ze waarschijnlijk ook heel erg van zouden schrikken. Andere trekken naar de steden, op zoek naar meer geld. Maar aangezien teveel mensen dit plan hebben belanden veel mensen bedelend op de straat in nog moeilijkere leefomstandigheden.

De economie

Bolivia is het armste land van Zuid Amerika. Veel artikelen en eten zijn erg goedkoop, maar er heerst ook veel armoede. Momenteel leeft nog steeds 1/3 van de bevolking van minder dan 2 USD per dag. Dit zie je ook overal terug op straat. Veel moeders zitten heel de dag met hun 3 kinderen op de straat en vragen om geld of eten. Er wordt overal veel gebedeld. Gelukkig zijn mensen wel erg ondernemend. Zo zijn er mensen op de markt die stevige boodschappentassen verkopen voor als je teveel gekocht hebt. Op iedere hoek van de straat kun je een verse jus d’ orange kopen en iedere auto kan binnen 2 seconden omgetoverd worden tot een taxi (taxi stickers zijn overal te koop en bijvoorbeeld tijdens stakingen is iedereen met een auto taxi chauffeur). Er bestaan dus erg veel kleine lokale informele economieën.

Vooral historisch is de mijn industrie een erg belangrijk onderdeel van de economie geweest. De mijnen in Potosi zijn nog steeds open, en ook in het grensgebied met Chili is er veel mijn activiteit. Helaas voor Bolivia is de meeste rijkdom uit Potosi (zilver) in grote schepen naar Spanje verdwenen en is er nu alleen nog zink te mijnen, wat aanzienlijk minder waard is. Van de mijnen rondom de grens met Chili plukt Bolivia ook niet de beste vruchten. Helaas is het meest mineraal rijke stuk aan de Chileense kant. Ironisch genoeg was dit ooit van Bolivia, maar hebben zij dit, samen met hun connectie met de Oceaan, verloren in een oorlog met Chili.

Een groot deel van de economie is agricultuur in Bolivia. De huidige mondiale veranderingen in klimaat zijn dan ook een grote bedreiging voor landen als Bolivia. Gelukkig voor Bolivia heeft het regenwoud, woestijn, valleien en bergen van 6km en hoger. Er is dus altijd wel een plek waar gewassen groeien. Bolivianen verbouwen werkelijk alles. Een leuk feitje is dat de Inka’s een belangrijke rol hebben gespeeld in het experimenteren met het verbouwen en kweken van aardappelen en daardoor verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de aardappel kennis en diversiteit in de huidige wereld. Naast letterlijk duizenden soorten aardappelen (die in werkelijk iedere maaltijd verwerkt worden; pasta met aardappel, rijst met aardappel, soep met aardappel, etc.) is er een gigantisch arsenaal aan verse producten. Lokale markten hebben werkelijk alles (wat veel meer is dan dat je in Nederland kan vinden). De markt is dan ook de belangrijkste plek om inkopen doen, niet alles voor voedsel, maar ook bijvoorbeeld kleren, elektronica, schoolartikelen en verzorgingsproducten zijn beter vertegenwoordigd op de markt dan in winkels. Het is voor iemand uit de Nederlandse cultuur echter wel winkelen met een handleiding in een behoorlijke chaos.
De lokale realiteit in Bolivia is erg complex en het goede legale bedrijfsvoering is een erg moeilijk proces. De wettelijke infrastructuur is ingewikkeld en bureaucratisch (al zijn veel mensen trots op de Boliviaanse grondwet, de wetten voor organisaties zijn op z’n minst een uitdaging). Veel regeringen besluiten van de ene op de andere dag iets te veranderen met enorme gevolgen voor het bedrijfsleven. Vandaar dat het voor veel buitenlandse instellingen nog niet de moeite waard is zaken in Bolivia te doen. Veel banken en betalingssystemen (zoals PayPall) werken bijvoorbeeld niet met Boliviaanse organisaties. Het risico is te groot. Dit zorgt er voor dat Bolivia ook een enorme cash cultuur heeft. Een grappige uitkomst daarvan is dat je korting krijgt in winkels als je cash betaald. Mensen hebben het geld liever in hun handen en het vertrouwen in officiële instanties is minimaal, vaak terecht.
Los van de wetten zorgt de natuur ook voor veel economische uitdagingen. Aangezien een erg groot deel van Bolivia op enorme hoogte ligt is de logistiek in Bolivia erg moeilijk. De oude bussen kunnen de steile hellingen vaak maar net aan. Daarnaast heeft Bolivia een ruig landschap en zijn aardverschuivingen aan de orde van de dag. Deze nemen vaak hele wijken, of stukken snelweg mee, wat een deel van het land voor weken lam kan leggen. Hoewel de natuur erg veel rijkdommen bevat, is het ook duidelijk een beperkende factor op de economie.
Iets anders typisch wat enorme impact heeft op de economie is de lunch. Lunch is, zoals in de meeste landen van Zuid-Amerika, de belangrijkste maaltijd van de dag. Lunchen doe je bij voorkeur thuis, en de Bolivianen nemen dit behoorlijk serieus. Het is niet ongewoon om tijdens je dag nog eens een uur in het openbaar vervoer te zitten om thuis te lunchen. Dit maakt werkdagen behoorlijk korter en minder productief. Veel winkels zijn makkelijk 3 uur dicht voor de lunch, de tegenprestatie is wel dat ze vaak tot later open zijn.
Mede door al deze hindernissen in de economie heeft Bolivia eigenlijk maar een aantal grote nationale bedrijven. Deze zijn dan meteen overal zichtbaar. De meest aanwezige zijn de grote bier en telefoon merken. Daarnaast is er een handje vol bedrijven die de belangrijkste voedsel productie in handen hebben. Deze grote bedrijven hebben allemaal zo goed als een monopolie positie en verdienen erg veel geld binnen Bolivia.

Politiek

Bolivia heeft een zeer onrustige politieke historie en lijkt deze koers voorlopig nog voort te zetten. Ooit was Bolivia onderdeel van Peru (alto Peru, of hoog Peru). Onder leiding van generaal Sucre, waarna de politieke hoofdstad van Bolivia is vernoemd, en Simon Bolivar, waar het land zijn naam aan verleend, heeft Bolivia zichzelf onafhankelijkheid verklaard op 6 augustus 1825. Inmiddels is Bolivia al 181 jaar een republiek, maar heeft het in die tijd 200 verschillende overheden gehad.
In haar relatief korte bestaan heeft Bolivia oorlog gevoerd met alle buurlanden en als gevolg daarvan kostbaar land verloren en de verbinding met de oceaan. Inmiddels ligt Bolivia ingesloten tussen andere landen en bestaat het voor een groot deel uit dorre hoogvlaktes.

De huidige president van Bolivia is Evo Morales, de eerste 100% inheemse president van Zuid-Amerika. Dit heeft voor veel commotie gezorgd, en dat doet het nog steeds. Evo was een coca boer die leider is geweest van de vakbond tijdens grootse demonstraties tegen het afschaffen van de verbouwing van coca bladeren. Deze gewenste afschaffing werd geïnitieerd door de USA, om de productie van cocaïne tegen te gaan, wegens de problemen die de USA had en heeft met de consumptie van cocaïne binnen hun eigen grenzen. Zoals eerder gezegd is coca echter al duizenden jaren een belangrijk onderdeel van de cultuur in Bolivia, en hebben de acties van de DEA voor enorme protesten gezorgd in Bolivia. De DEA heeft geprobeerd andere alternatieve gewassen te introduceren, maar deze verslechterden de situatie van de coca boeren enorm omdat de gewassen veel minder rendement opleverden. In 1961 is het kauwen van coca als illegaal bestempeld in de international single convencion. Recentelijk probeert Evo Morales het kauwen van coca uit deze lijst te verwijderen. Internationaal word dit door sommige gezien als een beweging tegen internationale drugs bestrijding, andere zien het als het behouden van Boliviaanse cultuur en het openen van kansen voor legale producten op coca basis (op zichzelf een schadeloos en natuurlijk product). Door internationale druk is de productie van coca bladeren voor Bolivia gereduceerd tot 12.000 ha. Algemene opinie is wel dat er meer dan dit verbouwd wordt, mede doordat de internationale vraag naar cocaïne groot blijft. Eens was cocaïne een legaal product. Voor jaren heeft cocaïne wereldwijd in eten, drinken, tandpasta en andere dagelijkse producten gezeten. De bekende psycholoog Sigmund Freud was de eerste bekende persoon die openlijk het gebruik van cocaïne aanprees en wetenschappelijke artikelen publiceerde over het effect en het nut van de drugs. Vooral voor verdovingen bij chirurgische ingrepen was het een bijzonder nuttige drug. Wereldwijd wordt cocaïne nog steeds voor deze toepassingen gebruikt. Vreemd genoeg zijn de landen met de grondstoffen voor de productie altijd buiten deze productie cirkel gehouden. Zo is er een internationale lijst van 36 landen die legaal ieder jaar cocaïne mogen produceren, men neemt aan voor medische toepassingen. De USA mag het meeste produceren (Stephan Chemical Company van Coca-Cola: 500 kg.), Groot-Britannie 365 kg., Frankrijk 288 kg., etc. Bolivia en Peru, al duizenden jaren producenten van coca bladeren vanuit hun cultuur, staan niet op deze lijst en worden door dezelfde landen onder druk gezet het verbouwen van coca bladeren helemaal te stoppen. Een ironische situatie.

Evo Morales is dan ook voor veel mensen die al generaties lang leven van het verbouwen van coca bladeren (4x per jaar te oogsten, groeit erg snel, dus een hoog rendement), erg populair toen hij aan de macht kwam met zijn beroemde slogan ‘Coca si, cocaina no’ (ja tegen coca, nee tegen cocaïne). Inmiddels is hij in zijn 2e termijn en probeert hij zich vooral in te zetten voor de rechten van de inheemse bevolking. Hij heeft veel rechten aan deze mensen terug gegeven, zoals meer regionale autonomie. Helaas is Evo Morales geen doorgewinterde politicus en vinden vooral de iets meer geschoolde mensen in Bolivia dat hij niet de meest strategische keuzes maakt. Er is bijvoorbeeld veel weerstand bij jonge geschoolde Bolivianen dat de regering het spreken van Quechua, de taal van de Inka’s, verplicht wil stellen. De meeste jonge mensen leren liever Engels om te kunnen communiceren met de rest van de wereld.
Alle nieuwe regeringsvoorstellen gaan gepaard met veel demonstraties, die vaak voor dagen het hele land stil leggen. Het feit dat Evo Morales door het organiseren van grote protesten aan de macht is gekomen krijgt hij nu vaak terug op zijn bord.

Tijdens ons verblijf in Bolivia zijn wij getuigen geweest van meerdere landelijk demonstraties, maar we zullen 2 typische voorbeelden geven: Op 29 december 2010 liepen onderhandelingen over de olieprijs in Bolivia vast. De regering wilde de subsidie op olie afschaffen waardoor de prijs 3x hoger zou worden (de situatie was dat veel mensen vanuit de buurlanden kwamen tanken in Bolivia, en omdat de brandstof hevig gesubsidieerd is ging dit van het Boliviaanse belastingsgeld af). De bevolking was het echter niet eens met de mogelijke plotselinge prijsverhoging en ze gingen op 30 december massaal de straat op. De belangrijke toegangswegen bij La Paz werden geblokkeerd, auto’s werden in brand gestoken, poppen werden aan lantaarnpalen gehangen en mensen gooiden stenen naar de politie. Ook toeristen werden onder vuur genomen, veel toeristen konden geen taxi rit meer krijgen, werden nageroepen en voelden zich onveilig. Heel de dag was er geen enkele vorm van transport mogelijk in La Paz, de stad zat op slot. Begin januari werd bekend gemaakt dat de subsidieafschaffing van de baan is.
Op dit moment is het hele land in rep en roer omdat de regering wil dat alle auto’s, bussen en vrachtwagens in het land uit het jaar 2000 of jonger zijn. Dit betekend dat 95% van de Bolivianen van voertuig moet wisselen. Daarnaast zal dit zorgen voor een enorme devaluatie van alle huidige voertuigen. De regering wil belasting op buitenlandse voertuigen gaan verlagen, zodat het aanschaffen van nieuwe auto’s veel beter te betalen zal worden. Dit om CO2 uitstoot en dergelijke, wat de oude rammel bussen hier genoeg doen, te reduceren. In principe weer een goed idee, maar met enorme consequenties voor een heel groot deel van de bevolking. Er zijn al een aantal losse demonstraties geweest in verschillende plekken in het land, maar vanaf maandag zal het land voor onbepaalde tijd stil gelegd worden en staakt al het openbaar vervoer in het land. Het is te hopen dat de regering snel inziet dat het initiële plan herzien zal moeten worden.

Al met al is Bolivia een complex en erg interessant land. Het heeft een erg sterke inheemse cultuur en het is mooi om het ‘echte’ Zuid-Amerika nog door de Europese en Amerikaanse invloeden heen te kunnen zien. Het land heeft nog een lange weg te gaan, maar is zich langzaam maar zeker los aan het vechten van internationale druk die al honderden jaren de koers van het land bepaald. De Bolivianen hebben geleerd dat ze voor zichzelf moeten zorgen en zien steeds meer de potentie van hun eigen land. Het is echter geen makkelijke weg en de tweestrijd tussen veranderen en trouw aan je eigen cultuur blijven is zeer zichtbaar in Bolivia. Maar met zoveel schoonheid, mineralen en open, ondernemende mensen is Bolivia nu al een van de meest fascinerende en mooie landen van Zuid-Amerika.